Lao động tự do – rủi ro và những thiệt thòi

Vì hai chữ “mưu sinh”

Có mặt tại một công trình xây dựng nhà ở tại khu vực tổ dân phố 3, phường Thanh Bình, TP. Điện Biên Phủ, tận mắt chứng kiến những người thợ xây vẫn “om” mình trên giàn giáo chông chênh, người xây, người trát, người thì tung gạch… tất cả đều không quần áo bảo hộ lao động, không lưới an toàn xung quanh, chúng tôi mới phần nào thấu hiểu nỗi vất vả, nhọc nhằn và cả những nguy hiểm của những người LĐTD.

Bước ra từ đống xi măng, gạch, cát bụi mù, trong bộ đồ thấm đẫm mồ hôi, ông Trần Duy Tuyên, trú tại xã Thanh Luông, huyện Điện Biên, người đã có thâm niên gần 20 năm trong nghề phụ hồ cho biết: Khi nhận công trình, chúng tôi cũng chỉ biết lao vào làm việc để kiếm tiền. Kiến thức về an toàn lao động thì không có ai dạy, mà bận nên cũng chẳng có thời gian đi học, chủ yếu là anh em truyền tai nhau kinh nghiệm để giảm tai nạn rủi ro trong khi làm việc, nhất là lao động trên cao. Bảo hộ lao động thì găng tay với mũ cối là cũng tạm được rồi.

Tìm hiểu được biết, trên địa bàn tỉnh công việc có nhiều LĐTD tham gia chủ yếu là: thợ lắp ráp và thợ cơ khí điện; lao động giản đơn trong nông nghiệp, xây dựng nhà cửa; xây dựng công trình kỹ thuật; khai thác khoáng sản… Vất vả, nhọc nhằn, thường xuyên phải đối mặt với những hiểm nguy rình rập từ nghề. Song, hầu hết những người LĐTD đang phải chấp nhận một thực tế làm việc mà không hợp đồng lao động, không bảo hiểm, không được tập huấn các kiến thức cơ bản về vệ sinh lao động (VSLĐ), ngay cả thiết bị bảo hộ lao động cũng không có...

Đơn cử như trong Tháng hành động về an toàn, VSLĐ năm 2022, từ ngày 13/6 - 23/6/2022, qua thanh tra liên ngành tại 4 doanh nghiệp trong lĩnh vực khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh, Đoàn thanh tra của Hội động An toàn, VSLĐ tỉnh đã phát hiện 50 sai phạm (trung bình có 12,5 sai phạm/doanh nghiệp). Trong đó, cả 4/4 doanh nghiệp chưa tổ chức huấn luyện cho người sử dụng lao động và người lao động theo quy định; 1/4 doanh nghiệp chưa xây dựng kế hoạch an toàn VSLĐ hàng năm; 1/4 doanh nghiệp chưa trang cấp phương tiện bảo vệ cá nhân và trang bị các thiết bị an toàn, vệ sinh lao động tại nơi làm việc; 2/4 doanh nghiệp chưa đặt sàn đỡ có bề rộng tối thiểu là 1m khi tiến hành các thao tác thủ công ở trên sườn dốc có độ cao trên 3m… Việc cả người lao động và người sử dụng lao động vẫn thờ ơ với vấn đề đảm bảo an toàn VSLĐ là một trong những nguyên nhân chính khiến tai nạn lao động (TNLĐ) vẫn xảy ra.

Chấp nhận thiệt thòi, nguy hiểm

Thống kê tình hình TNLĐ ở khu vực không có quan hệ lao động cho thấy, năm 2020, toàn tỉnh có 59 vụ TNLĐ với 60 người bị tai nạn, khiến 9 người chết, 18 người bị thương nặng; năm 2021 xảy ra 42 vụ TNLĐ làm 45 người bị tai nạn, khiến 9 người chết, 18 người bị thương nặng. Riêng 6 tháng đầu năm 2022, toàn tỉnh đã xảy ra 32 vụ TNLĐ làm 33 người bị tai nạn, khiến 2 người chết, 20 người bị thương nặng.

TNLĐ là điều không ai mong muốn, nhưng khi tai nạn xảy ra, ngoài việc đối mặt với những tổn hại về sức khỏe, người lao động tự do, thời vụ, không có hợp đồng ràng buộc khó đòi hỏi các quyền lợi liên quan. Trường hợp của anh Lò Văn Hiêng, xã Thanh Hưng là một điển hình. Làm thuê thời vụ cho một chủ thầu xây dựng, trong một lần làm việc anh bị khối bê tông đè lên người, may mắn sống sót nhưng hậu quả của vụ tai nạn khiến toàn bộ bàn tay trái bị dập nát phải cắt bỏ.

Cũng vì làm thuê theo “hợp đồng miệng” nên khi gặp nạn, anh Hiêng không được xem là TNLĐ nên không được hưởng những chế độ theo quy định hiện hành và cũng không đủ cơ sở đòi người sử dụng lao động bồi thường thiệt hại. Anh Hiêng cho hay: Lúc gặp nạn, tôi là lao động được trả lương theo ngày công, không tham gia bảo hiểm, không hợp đồng lao động nên chủ thầu chỉ hỗ trợ một khoản tiền để đóng viện phí, thuốc men; còn lại gia đình phải cáng đáng, vay mượn từ người thân, bạn bè. Mất sức lao động, bệnh tật kéo dài khiến kinh tế gia đình suy kiệt, lâm vào cảnh thiếu trước, hụt sau.

Trên thực tế, do phần lớn LĐTD làm việc không có giao kết hợp đồng lao động nên khi sự cố tai nạn lao động xảy ra, cơ quan chức năng không nắm được vì chủ sử dụng lao động cũng như người lao động thường không khai báo. Đánh giá của Sở Lao động - Thương binh & Xã hội về tình hình TNLĐ trên địa bàn tỉnh trong 6 tháng đầu năm 2022 cho thấy, tỷ lệ tham gia báo cáo tình hình TNLĐ rất thấp, chỉ có khoảng 0,7% doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh thực hiện chế độ báo cáo. Do vậy việc tổng hợp đánh giá tình hình TNLĐ còn gặp nhiều khó khăn. Bên cạnh đó, 100% các vụ tai nạn lao động chết người hoặc làm bị thương nặng từ hai người trở lên ở khu vực không có quan hệ lao động đều chưa được thực hiện điều tra. Điều này đã gây khó khăn cho cơ quan có thẩm quyền khi đứng ra bảo vệ quyền lợi chính đáng cho người lao động.

Cần thêm “điểm tựa” thiết thực

Những năm gần đây, Nhà nước đã thực hiện không ít chính sách hướng về nhóm LĐTD. Chẳng hạn, BHXH tự nguyện và BHYT toàn dân đã tạo điều kiện cho LĐTD được chăm sóc sức khỏe, hưởng chế độ hưu trí, tử tuất… hay thiết thực hơn là Luật An toàn VSLĐ cũng quy định rõ người lao động làm việc không theo hợp đồng lao động có quyền như: Được pháp luật bảo vệ quyền được làm việc trong điều kiện an toàn; được huấn luyện an toàn VSLĐ khi làm các công việc có yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn. Ngoài ra, lao động tự do được tham gia và hưởng bảo hiểm tai nạn lao động theo hình thức tự nguyện và sẽ được hỗ trợ về mức đóng do Chính phủ quy định…

Nhiều chính sách hướng đến song có một thực tế là số LĐTD tham gia rất ít. Phần lớn do trình độ, nhận thức của một bộ phận người LĐTD còn hạn chế nên chưa thấy hết được lợi ích; mặt khác, do điều kiện về kinh tế của LĐTD còn nhiều khó khăn, thu nhập thấp, công việc không ổn định nên phần lớn họ đều tỏ ra không “mặn mà”.

Anh Trịnh Văn Dũng, một LĐTD đang làm phụ hồ cho một công trình xây dựng cho biết: Tôi cũng muốn mua bảo hiểm để phòng thân, nhưng tiền kiếm được chẳng đủ chi tiêu, thu nhập bấp bênh trong khi mua bảo hiểm phải đóng trong thời gian dài thì lấy đâu ra tiền mua. Cũng có nhiều trường hợp, đồng nghiệp của tôi không may bị TNLĐ như ngã giàn giáo, bị gạch, sắt rơi trúng người... nhiều khi nghĩ đến tôi cũng thấy sợ, nhưng vẫn phải làm để kiếm sống.

Trước thực tế trên, rõ ràng, cần phải có các giải pháp thiết thực, hữu hiệu hơn nữa để LĐTD dễ dàng tiếp cận và hưởng thụ các chính sách an sinh xã hội hiện có. Bên cạnh đó, cần tăng cường công tác thanh, kiểm tra các cơ sở sử dụng LĐTD nhằm phát hiện các sai phạm và xử lý kịp thời. Đối với người LĐTD cũng cần tự bảo vệ mình bằng nhiều hình thức, trong đó quan trọng vẫn là hiểu biết về các chính sách, chế độ an sinh xã hội dành cho mình để làm căn cứ tự bảo vệ mình trước khi nhận lời làm việc cho bất kỳ tổ chức, đơn vị nào.